Em gái tôi sau gần một tuần từ xuôi lên thăm anh chị ở Lai Châu, được dẫn đi chợ phiên ở xã Dào San, huyện Phong Thổ và chợ San Thàng … ngay lập tức đã “mê” món dưa mèo – thứ quả đặc trưng các xã vùng cao biên giới.

Đầu tháng 7, chúng tôi đã có buổi ngược núi theo hai mẹ con chị Giàng Thị Sâu và Sùng Thị Nâu ở bản Lao Tỷ Phùng, xã Nùng Nàng, huyện Tam Đường lên nương ngô, nương lạc của gia đình họ để thu hoạch... dưa mèo. Dưa mèo không cần bắc giàn cứ bò ngổn ngang trên mặt đất, xen lẫn trong nương ngô, lạc; quả dưa mèo đầy rẫy, ẩn núp ngay dưới chân đi, chúng tôi hiểu năm nay bà con được mùa dưa mèo.

Dưa mèo là cách gọi thông thường của người dân ở Lai Châu về một loại dưa do người dân tộc Mông ở nơi "cuối trời Tây Bắc" này trồng, thu hái và đưa xuống chợ, ven đường bán "chơi" với giá 10.000 đồng/1kg. Bên ngoài và bên trong quả dưa mèo giống quả dưa chuột. Tuy nhiên quả dưa mèo to, dài hơn quả dưa chuột. Quả dưa mèo to nhất nặng đến hơn 1kg, quả nhỏ nhất cũng nặng tới chừng gần nửa cân. Vỏ quả trơn bóng, có màu xanh sáng xen lẫn những viền xanh mờ. Ruột quả màu trắng, cùi dày, nhiều hạt mềm...

Những bà nội trợ sành ẩm thực ở Lai Châu rất ưa dùng dưa mèo để chế biến một số món ăn trong bữa cơm hằng ngày và có chung nhận xét, dưa mèo ăn giòn, ngọt mát, có mùi thơm đặc trưng và rất an toàn khi sử dung. Dưa mèo chỉ mua được trong vòng hai đến ba tháng (từ tháng 6 đến tháng 8 hằng năm). Quả dưa mèo to, nhìn đẹp mắt thế không phải là do chất kích thích hay chăm bón kỹ lưỡng, mà là do giống dưa của người Mông từ bao đời nay để lại. Hơn nữa người Mông trồng loại dưa này tận trên nương, không dùng đến bất kỳ loại phân bón hay thuốc bảo vệ thực vật nào để chăm sóc.

Bà con thu hái dưa mèo trên nương.

Cây dưa mèo sinh trưởng, phát triển ra quả chỉ nhờ nước mưa, sương gió núi... Dưa mèo được người dân tộc Mông trồng xen với cây ngô, cây lạc, lúa trên nương. Đến nay người Mông ở Lai Châu trồng loại dưa này chủ yếu để lấy quả ăn thay rau, còn dư mới đem đi bán. Chẳng thế mà, dù người Mông đi bán dưa này ở ven đường hay ngồi bán mãi cuối chợ, vẫn được các bà nội trợ "săn lùng".

Ngoài sử dụng để chế biến các món ăn, thậm chí nhiều chị em còn sử dụng quả dưa mèo thái mỏng để làm mặt nạ đắp mặt tăng cường vitamin C và độ ẩm cho da, nhiều người lại mua cả bao dưa mèo gửi về xuôi làm quà và chắc chăn dưa mèo cũng sẽ là món quà được em tôi lựa chọn biếu người thân và bạn bè khi về quê...